İstanbul'da elektrikli tramvayın serüveni

İstanbul'da elektrikli tramvaylar ilk olarak 1913 yılında faaliyete başladı. 1961 yılında ise verimli olamadığı gerekçesiyle kaldırıldı. Elektrikli tramvaylardan önce ise yaklaşık 42 yıl boyunca "atlı tramvaylar" kullanılıyordu

atlı tramvay

Ä°stanbul'a ilk tramvaylar "atlı" olarak 1871 yılında, Avrupa'dan 18 yıl sonra faaliyete baÅŸlamıştı. Yaklaşık 42 yıllık bir serüvenden sonra "atlı tramvaylar" yerini "elektrikli tramvaylara" bıraktı. 1913 yılında faaliyete baÅŸlayan elektrikli tramvaylar ise 1961 yılında verimli olamadığı gerekçesiyle tamamen kaldırıldı. 

Ä°stanbul’da tramvay inÅŸaatı Kostantin Karapano Efendi'ye verilen imtiyaz neticesinde gerçekleÅŸti ve ilk hat 31 Temmuz 1871 tarihinde Azapkapı-BeÅŸiktaÅŸ arasında, Tophane’de yapılan törenle hizmete açıldı. 30 AÄŸustos 1869 tarihli "Dersaadet’de Tramvay ve Tesis Ä°nÅŸaası’na Dair SözleÅŸme” ile Ä°stanbul caddelerinde yolcu ve eÅŸya taşımacılığı için demiryolu yapılarak hayvanların çektiÄŸi araba iÅŸletmeciliÄŸi, 40 yıl süreyle Karapano Efendi’nin kurduÄŸu "Ä°stanbul Tramvay Åžirketi’ ne verildi. Ä°lerleyen yıllarda faaliyet alanı geniÅŸleyen ÅŸirket, 1881’den itibaren ‘Dersaadet Tramvay Åžirketi’ olarak anılmaya baÅŸlandı.   
Ä°lk atlı tramvaylardan Azapkapı-BeÅŸiktaÅŸ arasında kurulurken bu hat daha sonra Ortaköy’e uzatıldı. Ardından Eminönü-Aksaray, Aksaray-Yedikule ve Aksaray-Topkapı hatları açılarak ilk iÅŸletme yılında 430 at kullanılarak 4,5 milyon yolcu karşılığında 53 bin lira gelir elde edildi. Daha sonraları Voyvoda’dan Kabristan Sokağı –Tepebaşı-Taksim-Pangaltı-ÅžiÅŸli, Bayezid-Åžehzadebaşı, Fatih-Edirnekapı-Galatasaray-Tünel ve Eminönü-Bahçekapı hatları açıldı. 

Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu sınırları içerisinde çalışmaya baÅŸlayan atlı tramvaylar daha sonra imparatorluÄŸun büyük ÅŸehirlerinde de kurularak önce Selanik daha sonra Åžam, BaÄŸdat, Ä°zmir ve Konya’da iÅŸletmeye açıldı. 1880 yılında tramvaylarda durak uygulamasına geçildi. Daha önce yolcunun istediÄŸi yerde duruyor, bu da hızını yavaÅŸlatıyordu. 1883 yılında Galata, Tepebaşı ve Cadde-i Kebir’e (Ä°stiklal Caddesi'ne tramvay hattı döÅŸendi. 1911 yılında BeÅŸiktaÅŸ, 1912 yılında ise ÅžiÅŸli tramvay depoları açıldı. 1912 yılında Balkan Harbi’nin baÅŸlaması üzerine Ä°stanbul Tramvay Åžirketi’ne ait tüm atlar (430 adet) 30 bin liraya satın alınınca Ä°stanbul bir yıl süreyle tramvaysız kaldı. Ä°ki yıl sonra Birinci Dünya Savaşının baÅŸlaması üzerine bu sefer de Ä°stanbul’da ulaşım sekiz ay süreyle durdu.

Ä°stanbul’da toplu ulaşımın miladı sayılan, yayaları uyarmak için elindeki borazanıyla (nefir) varda (kenara çekilin) diyerek yayaları uyarmak için atların önünde koÅŸarak giden vardacılarıyla ünlü atlı tramvayların iÅŸletmeciliÄŸine 1914 yılında son verildi.
1913 yılında Türkiye’nin ilk elektrik fabrikası SilahtaraÄŸa’da kurularak 11 Åžubat 1914 tarihinde tramvay ÅŸebekesine ilk cereyan verilmek suretiyle elektrikli tramvay iÅŸletmeciliÄŸine geçildi.
1933 yılında Ä°stanbul’da tramvay ve otobüs filosu (320 tramvay+4 otobüs) eksiksiz olarak sefere verildi. 1955 yılında Anadolu Yakası Üsküdar ve Havalisi Tramvay Ä°ÅŸletmesi (Üsküdar - Kadıköy Halk Tramvayları Åžirketi) tüm tesisleriyle Ä°ETT’ye devredildi.
Åžehrin her iki yakasında elli yıl süreyle hizmet veren elektrikli tramvaylar, ÅŸehrin sürekli artan hızına ayak uyduramadıkları gerekçesiyle 12 AÄŸustos 1961 tarihinde Avrupa Yakasında, 14 Kasım 1966’da ise Anadolu Yakasında son seferine çıkarak yolcularına hüzünle veda etti. Yerine troleybüsler devreye alındı.
1989 yılında müzede bulunan eski vagonların restore edilmesi suretiyle elektrikli tramvayın sembolik bir hatta nostaljik amaçlı olarak yeniden hizmete girmesi gündeme geldi.
Bunun için de en uygun yer olarak yayalaÅŸtırma çalışmaları süren Ä°stiklal Caddesi uygun görüldü. Böylece bugünkü nostaljik tramvay Taksim-Tünel hattında iÅŸlemeye baÅŸladı

Dünya Bülteni/ Haber Merkezi