ÜSKÜDAR’DA İLK MATBAA

üsküdar’da ilk matbaa, Selimiye’de, Harem iskelesi Yokuşu’nun başında, Bükücüler Hanı Sokağı uzerinde ve Sultan III. Selim tarafından yaptırımlı olan Boyacı Hanı’nda tesisedilmiştir.

ÜSKÜDAR’DA İLK MATBAA

ÜSKÜDAR’DA Ä°LK MATBAA

Üsküdar’da ilk matbaa, Selimiye’de, Harem iskelesi YokuÅŸu’nun başında, Bukuculer Hanı Sokağı uzerinde ve Sultan III. Selim tarafından yaptırımlı olan Boyacı Hanı’nda tesisedilmiÅŸtir.

Eskiden kitap basılan yere Basmahane denirdi.Bizde ilk matbaa, ibrahim Muteferrika tarafından 1728 tarihinde PadiÅŸah III. Ahmet’in fermaniyle

tesis edilmiÅŸtir. Fakat, ibrahim Efendimatbaasının 1719 tarihinde, Marmara haritası nı bastırarak Sadrazam ibrahim PaÅŸa’ya takdim ettiÄŸi de bilinmektedir. ÅŸeyhulislam AbdullahEfendi’nin fetvası ile faaliyete gecen matbaada ilk olarak Sıhahığı Cevheri’nin Van-Kulu tarafından tercumesi yapılan ve VankuluLugatı diye bilinen eser basılmıştır.

ÅŸeyhulislam Abdullah Efendi, 1154 (1741) tarihinde Kanlıca’daki yalısında vefat etti. Kabri,Kanlıca iskender PaÅŸa Camii haziresinde

iken Kanlıca Mezarlıığı’na nakledilmiÅŸtir. Taşıvardır.ibrahim Muteferrika’nın matbaası Fatih’te,

Sultan Selim civarında, Mehmet AÄŸa Mahallesi’ndekikendi konağında tesis edilmiÅŸtir. Ä°lk kitap 31 Ocak 1729’da basıldı ibrahim Muteferrika, 1160 (1747)’de vefat etti. KasımpaÅŸa, Aynalıkavak Mezarlığı’na gomuldu. Kafesi

destarlı ÅŸahidesi 1942 tarihinde Galata Mevlevihanesi HamuÅŸanı’na nakledildi. Ondort mısralı kitabesi fiair Nevres Efendi’nindir. Tarih

mısra ÅŸudur: Basdı ‹ibrahim Efendi sahn-ı firdevse kadem Muteferrika’nın vefatından sonra kalfalarından ve aynı zamanda damadı olduÄŸu sanılan

Kadı ibrahim Efendi ile Kadı Ahmed EfendiSultan I. Mahmut’tan yeni bir ferman alırlarsa da faaliyete gecemediler ve matbaa 1797 tarihinde kapandı.

ıkinci Turk matbaası 1796’da Haskoy’dekiMuhendishane’de acıldı. Ucuncu Turk matbaası ise, 1802 yılında tesis edilen Uskudar matbaası’dır. Matbaa, Muhendishane hocası Abdurrahman Efendi’nin idaresine verilmiÅŸtir. Vankulu Lugatı’nın ikinci cildi burada basılmış ve matbaa ‘Daru’t-t›baati’l-

cedide’ adı ile isimlendirilmiÅŸtir. Dil, tarih ve tıbba ait turlu kitapların basıldığı Uskudar matbaası 1831 yılına kadar devam etmiÅŸ ve bu

tarihte Sultan II. Mahmut’un emri ile ıstanbul’a, Beyazıt ile Suleymaniye Camii arasında uzanan Takvimhane Caddesi uzerindeki Kaptan-ı Derya ibrahim PaÅŸa Hamamı’na nakledilmiÅŸtir.Bu hamamın yerinde bugun istanbulUniversitesi Merkez Kutuphanesi bulunmaktadırSelimiye Camii ve Kışlası Vakfı arazisi icindeve bu vakfın musakkafaı› (geliri, akar›) olarak

yaptırılan buyuk ve gosteriÅŸli matbaa binasınınilk nazırı Abdurrahman Efendi 1222 (1807)’deYeniÅŸehir Mollası olduktan sonra vefat etti.Geometri ilminde mahir olup bu fende ustatidi.

Uskudar Tabhanesi, 4-5 sene kadar faaliyetinisurdurdukten sonra, 1807 senesi icinde, deftery emini vekili Salihzade Huseyin Beyefendi’ninifadesine gore, sermaye kıtlığından metruholacak hale gelmiÅŸtir. Huseyin Beyefendi, matbaayıkurtarabilir umidiyle 1222 fievval ayının

birinde (2. 12. 1807) muderris AbdurrahmanEfendi yerine Nazır oldu. Yani iÅŸletmesini. uzerinealmıştı, kar ve zararı kendisine aitti.Huseyin Beyefendi’nin kısa bir zaman sonra buiÅŸten ayrılması uzerine, matbaa iÅŸlerini, hacegandanAli Efendi ile DoÄŸancılar Camii imamıHafız Mehmet Emin Efendi yurutmuÅŸtur. Matbaa, Alemdar Mustafa PaÅŸa olayları sırasında ve 17 Kasım 1808’de, Selimiye Kışlasın’ınasi yeniceriler tarafından ateÅŸe verilmesiuzerine, Kışla ve civardaki diÄŸer butun yapılarlabirlikte yanmÅŸÅŸtır. Yangında, bu civarda SelimiyeCamii’nden baÅŸka bir ÅŸey kalmamıştır.

Bir muddet sonra Ali Efendi, gelir payı karşılığındaiÅŸleri ortağı Hafız Mehmet Efendi’yedevretmiÅŸ ve 1817’de vefat etmiÅŸ ve tab’hanemukataası, Ruznamce-i evvel Abdurrahim Muhib Efendi’ye verilmiÅŸtir. Mehmet EminEfendi, vefatında 80 yaşında idi ve bu iÅŸten dolayı fakr u zarurete duÅŸmuÅŸtu. Matbaa-i Amire’nin idaresi, Abdurrahim Muhib Efendi’nin 19 Zilkade 1236 (18. 8. 1821) tarihindeki vefatına kadar elinde kalmıştır. 10

Muharrem 1221 (30 Mart 1806)’da Paris Buyukelcisiolan Muhib Efendi’nin kafesi destarlışahidesi, Eyup’te Bahariye Mezarlığı’ndadır.Sefaretnamesi vardır. Kadın ÅŸairlerimizden Safvet Nesibe Hanım’ın da babasıdır. 1253

(1837)’de vefat etmiÅŸ ve babasının yanına gomulmuÅŸtur.Muhib Efendi’nin vefatından sonra, Tab’haneNazırlığı maktu’an (Goturu olarak) Hacegan-ıDivan-› Humayun’dan Cebehane-i Amire Nazırı ibrahim Sa’ib Efendi’ye tevcih edildi. Sa’ib Efendi, o sırada Beylikcilik’ten azl edilmiÅŸ olarakevinde oturuyordu. Bir cok muhim gorevdebulunmuÅŸ ve 1265 Muharreminin 13’unde(Aralık 1848) vefat etmiÅŸtir. Fakat taÅŸ mevcutdeÄŸildir. Ailesinin ÅŸahideleri de buradadır.1821 Rum Ayaklanması sırasında ve sonrasında, matbaanın bir sabotaj sonucunda yakılması ihtimali ve burada calışanların bir kısmının‘Re’yadan’ olması, ibrahim Sa’ib Efendi’nin matbaayı daha emin gorduÄŸu, istanbul’a nakliniistemesine sebep olmuÅŸtur. Matbaanın, ÅŸimdi

yerinde istanbul Universitesi Merkez Kutuphanesi’nin bulunduÄŸu, Kaptan-ı Derya Ä°brahim PaÅŸa Hamamı’na nakli, 7 Haziran 1824 tarihinde sona ermiÅŸtir.

Altı ayda matbaa nakline elverişli hale getirilmişve butun bu işlere ve matbaanın naklineHacı Haflim Efendi nezaret etmiştir. Bu sırada,

Mehmet Galib PaÅŸa sadaret mevkiinde bulunuyordu.Uskudar Matbaası’nda ilk basılan eserlerden biri olan Van-Kulu Lugati, imam Ebu Nasr ısmail

Bin Hammad el-Cevheri’nin eseridir.Vankulu olarak tanınan Mehmet Bin Mustafael-Vani tarafından tercume edilmiÅŸ Arapca-

Turkce bir lugattir. ismi, Tercume-i S›hah-›Cevheri’dir. ÅŸeyhulislam Es’ad Efendi’nin ‘elsine- i selase’den tertib eyledi.i bu eserin kitapcı-larda bulunmaması uzerine ‘talebe-i ulum’a faydalı olacağı gerekcesi ile Abdurrahman Efenditarafından yeniden basılması teklif edilmiÅŸ ve

basılmıştır. Vankulu Mehmet Efendi, Medinekadısı iken 1592’de orada vefat etti.

Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 188) (Sicill-i Osmani,

3/613 Ayni Hasan Efendi, 4/328 ‹brahim Muteferrika,

3/377 Abdullah Efendi, 3/325 Abdurrahman Efendi) (Turk

Dili ve Edebiyat› Ans. 1/248 Ayni; 6/155 Matbaa) (Ayni

Divan›, s. 283) (Turk Matbaac›l›.›, 1/60) (Konyal›, Uskudar

Tarihi, 2/527)